Némbalan Misteri langkana Candi di Tatar Sunda

Ku : MOEFLICH HASBULLAH*)

Sunan Gunung Djati-salah hiji patarosan penting dina Sajarah Jawa Kulon salila ieu téh “Naha di Tatar Sundapohara langka kapanggih candi-candi titilar karajaan-karajaan mangsa lampau kawas halna di Jawa Tengahsarta Jawa Wétan?”

Sahenteuna aya dua jawaban pikeun patarosan ieu. Kahiji, argumen sosiologis-agrikultural. Panon pencaharian utama nu nyicingan Parahiangan nyaéta ngahuma (berladang) saterusna bersawah.

Hal ieu dipikawanoh saprak jaman karajaan Sunda. Ciri masarakat peladang nyaéta kabiasaan nomaden nyaéta sok pindah tempat pikeun néangan lahan anu subur. Kabiasaan ieu berpengaruh dina tempat ancik urang Sunda anu henteu merlukeun wangunan permanen anu kokoh. Kamungkinan badag éta pisan salah sahiji sabab naha di Parahiangan henteu loba titilar mangrupa candi atawa keraton kawas di Jawa Tengah (Lubis 1998: 26).

Kadua, argumen prosés Islamisasi. Islamisasi di Sunda condong leuwih intensif dibandingkeun kalayan di Jawa Tengah sarta Jawa Wétan. Prosés Islamisasi anu leuwih intensif berpengaruh dina militansi ngagem agama urang Sunda. Alatan keislamannya anu kuat, masarakat Sunda anu geus asup Islam disangka “ngancurkeun” wangunan candi-candi minangka titilar ageman Hindu Budha sarta tempat pemujaan anu teu saluyu jeung kayakinan anu diajarkan Islam.

Nepi ka ayeuna kadua asumsi kasebut tacan dirojong ku bukti-bukti sajarah. Tulisan pondok ieu baris némbalan patarosan kasebut ngaliwatan tilu argumen: monoteisme urang Sunda, talari egalitarian masarakat sarta realitas kakawasaan Sunda pra-islam.

Monoteisme Urang Sunda
Ti warta sajarah anu aya sarta ti hasil panalungtikan arkeologi terkini, wewengkon Sunda nyaéta wewengkon anu kahiji meunang pangaruh Hindu sarta Budha ti India. Aktifitas pulitik pamaréntahan kalayan runtuyan kagiatan birokratisnya geus leumpang saprak mimiti-mimiti abad masehi. Hal ieu menunjukan yén jalma-jalma Sunda nyaéta jelema kahiji di Nusantara anu geus mengerti sarta ngagunakeun mekanisme birokrasi dina mengatur hubungan penguasa-rakyat sarta dina hubungan sosial antara masarakatna.

Pangaruh Hindu sarta Budha anu datang ti India sanggeus ngalaman prosés sinkretisasi jeung ageman lokal (animisme sarta dinamisme) mimitian ditarima ku golongan élit pulitik karajaan. Stratifikasi sosial anu kastaistis geus méré kauntungan-kauntungan pangsoranganna pikeun para ningrat karajaan, samentara masarakat lapisan luar karajaan masih ngagunakeun kayakinan lila anu menyembah hyang anu ku Fa-hien disebut minangka “ageman anu goréng” kawas kacicikeun dina laporan warta Cina. Babasan “ageman anu goréng” ku Fa-hien ieu mangrupa babasan anu dawam diucapkan ku jelema anu taat dina hiji ageman ka jelema anu ngagem agama séjén.

Dina konsepsi teologis urang Sunda pra Hindu, hyang (sanghyang, sangiang) nyaéta Sang Panyipta (Sanghyang Keresa) sarta Anu Esa (Batara Tunggal) anu ngawasa sagala macem kakuatan, kakuatan boh atawa kakuatan jahat anu bisa mangaruhan roh-roh lemes anu mindeng menetap di leuweung, di walungan, di tangkal, di batu boh di tempat-tempat séjénna. Hyang mengusai sakumna roh-roh kasebut sarta ngadalikeun sakumna kakuatan alam. Dina mangsa asupna pangaruh Hindu, konsép ke-esa-an hyang terpelihara alatan kabéh déwa Hindu tunduk sarta takluk dina hyang ieu, kakuatanana dianggap ngaleuwihan déwa-déwa Hindu anu datang saterusna. Kalayan kecap séjén, jalma-jalma Sunda pra Hindu-budha geus ngagem faham monoteistis di mana hyang dihayati minangka maha panyipta sarta pangawasa tunggal di alam. Konsepsi ieu luyu kalayan naon anu diajarkan ku Islam, nyaéta Alloh, sabot mecenghul prosés Islamisasi di Nusantara. Istilah sembahyang ogé lahir ti talari ritus menyembah Hyang (Anu Tunggal) sarua jeung solat menyembah Alloh Anu Maha Esa dina ageman Islam.

Sabot pangaruh Hindu asup ka masarakat Sunda, ajaran Hindu mangaruhan kayakinan lokal masarakat anu geus mapan. Kadua kayakinan teologis ieu saterusna ngalaman prosés sinkretisasi. Ieu tergambar dina hirarki kepatuhan anu aya dina Naskah Siksakandang Karesian anu eusina Pasaprebakti (Sapuluh Tingkat Kasatiaan) anu eusina kieu: “Anak satia babakti ka bapa; pamajikan satia babakti ka salaki; kawala satia babakti ka dunungan; somah satia babakti ka wado; wado satia babakti ka mantri; mantri satia babakti kanu manganan (komandan); nu nanganan satia babakti ka mangkubumi; mangkubumi satia babakti ka raja; raja satia babakti ka dewata; dewata satia babakti ka hyang.” Konsép hyang mangrupa konsép anu memang geus hirup dina urang Sunda laér saméméh ayana pangaruh Hindu sarta Budha.

Talari sesembahan urang Sunda pra Hindu-budha henteu pangpuseurna di Candi tapi menyembah hyang di kahiyangan. Konsép kahiyangan pohara abstrak landian henteu nyebutkeun tempat fisik sarta wangunan. Kahiyangan mangrupa tempat para déwa bersemayam mimitian ti para déwa lokapala (nu ngajaga dunya) nepi ka pwah sanghyang sri (dewi paré), pwah naga nagini (dewi bumi) sarta pwah soma adi (dewi bulan) anu menghuni jungjunan bwana (penclut dunya). Talari urang Sunda menyembah hyang nyaéta salah ékol anu ngécéskeun kelangkaan candi di tatar Sunda Parahiangan. Kuatna kapercayaan Sunda lila ka hyang anu monoteistik henteu nyorong urang Sunda pikeun ngawangun candi minangka puseur peribadatan minangka mana di Jawa Tengah sarta Wétan. Hiji dua candi leutik anu kapanggih di Jawa Kulon, tinimbang némbongkeun kuatna pangaruh ageman Hindu-budha, kasampak diwangun leuwih minangka simbol kakawasaan yén didinya kungsi aya pangawasa leutik, turunan ti Karajaan Sunda.

Talari Egaliter Urang Sunda
Pangaruh Hindu sarta Budha datang ka pulo Jawa kira-kira mimiti abad masehi sarta wewengkon anu kahiji bersentuhan kalayanana nyaéta Jawa Kulon kalayan puseur pamaréntahan anu disangka aya di kira-kira Karawang sarta Bekasi ayeuna. Pangaruh kadua ageman ieu nampaknya kurang kitu kuat meresap dina masarakat Sunda alatan masarakat Sunda pohara kuat dina ngagem kayakinan aslina anu bercorak monoteistis nyaéta mengabdi dina hyang tunggal.

Bukti kuat pernyataan ieu téh yén nepi ka ayeuna bukti-bukti arkeologis anu ngarojong kuatna pangaruh Hindu-budha pohara saeutik kapanggih di Jawa Kulon. Lamun di Jawa Tengah sarta Jawa Wétan loba aya titilar wangunan sarta monumen sakral anu bercorak Hindu sarta Budha, ieu disebabkan alatan sosialisasi Hindu sarta Budha anu pohara intensif, boh anu dipigawé ku golongan keraton boh ku para brahmana sarta pedanda.

Gancangna sumebarna ageman Hindu sarta Budha dina masarakat Jawa Tengah sarta Jawa Wétan disebabkan alatan konsép sarta ajaran god-kings (dewa-raja) anu luyu jeung alam berfikir masarakat Jawa sabot éta. Pikeun masarakat Jawa, raja dihayati minangka panutan mutlak alatan dianggap minangka wawakil Pangéran di bumi. Gelar para raja nyaéta gabungan ti dua otoritas nyaéta otoritas pulitik (raja) sarta otoritas religius (déwa) anu kagabung dina istilah-itilah kawas rajaresi, khalifatullah fil ‘ardhi sayidin panatagama sarta séjén-séjén. Kepatuhan mutlak ka raja inti ajaran Hindu ogé bersumber ti klasifikasi sosial anu pohara heureut. Ieu tergambar ti stratifikasi masarakat Jawa anu feodalistik antara kelas ningrat atawa priyayi sarta wong cilik. Penghayatan raja minangka titisan déwa sarta ayana kelas sosial anu seukeut ieu berakibat dina euweuhna béda pamadegan antara raja kalayan rahayatna, kaasup dina pasualan ageman. Keraton dina kabudayaan Jawa nyaéta pemegang otoritas kebenaran anu boga fungsi sentral alus dina ageman, pulitik sarta kabudayaan.

Dina masarakat Sunda, pola kawas ieu henteu kapanggih. Corak budaya anu ngembang nyaéta kabudayaan rahayat di mana posisi keraton henteu nangtukeun teuing pembentukan variasi budaya. Kabudayaan anu ngembang dina masarakat Sunda didominasi ku kabudayaan agraris kalayan sagala rupa uniknana. Kalayan kecap séjén, kabudayaan Jawa bisa didefinisikan minangka kabudayaan feodal anu hirarkis samentara kabudayaan Sunda nyaéta kabudayaan rahayat anu egaliter anu mencerminkan sasaruaan derajat antar manusa. Salah sahiji buktina nyaéta basa Sunda Buhun anu demokratis sarta henteu hierarkis dina mangsa pra-mataram kawas kasampak dina undak-usuk ayeuna.

Bukti séjén anu mempertegas nyaéta seni pewayangan. Dina masarakat Jawa, lakon carita wayang mangrupa asal ilham dina nyurtian fungsi-fungsi sosial maranéhanana dina hirup berbangsa sarta berbudaya. Epos Mahabarata sarta Ramayana jadi asal atikan etis anu ngahasilkeun laku-lampah-laku-lampah anu kastaistis kawas kemunculan slogan ningrat sarta wong cilik tadi. Dina masarakat Sunda, seni pewayangan leuwih mangrupa média hiburan pelepas capé dina aktifitas agrarisnya sapopoé. Urang Sunda henteu ngajadikeun lakon carita wayang minangka pidawuh suci anu kudu diteladani. Maranéhanana geus ngabogaan étika agraris anu pohara kuat anu henteu bisa digantikeun jeung étika Hindu-budha kawas anu ditayangkan dina pewayangan anu pohara rumit kalayan peunteun-peunteun filosofisnya. Sipat egalitarian masarakat agraris sarta kapercayaan monoteistik urang Sunda anu geus lila berakar kuat ieu malahan jadi bekel penerimaan urang Sunda ka ajaran ageman anyar anu luyu kalayan kultur sarta kapercayaan maranéhanana nyaéta Islam. Sabot Islam datang ka tatar Sunda sarta mimitian berinteraksi kalayan masarakatna, spontan meunang pangbagéa anu pohara rongkah, utamana ti golongan rahayat dawam.

Realitas egalitarianisme masarakat Sunda, talari komunikasi anu demokratis sarta pangaruh Islam anu lega sanggeusna, nyaéta cukang lantaran henteu loba kapanggihna Candi di tatar Sunda minangka simbol hegemoni karajaan sarta peunteun-peunteun Hindu. Egalitarianisme peunteun-peunteun masarakat sarta demokratisna pola komunikasi antara pangawasa jeung rahayat berpengaruh dina cara raja sarta rahayatna melong kakawasaan sarta cara melong dirina séwang-séwangan. Raja henteu perlu misahkeun dirina dina hiji wangunan Candi anu eksklusif sarta kokoh laér ti rahayatna.

Sakumaha keraton boga fungsi minangka simbol pemisahan anu écés antara kompleks kakawasaan raja kalayan rahayatna, candi ogé diwangun minangka simbol penegasan anu écés antara raja sarta rahayatna sarta leuwih mangrupa sarana eksklusif para raja ngalakonan ritus sesembahan sarta pemujaan. Di tatar Sunda anu egaliter sarta kedekatannya jeung alam minangka masarakat agraris ngabalukarkeun fokus sesembahan sarta penghormatan leuwih langsung ka alam sarta ka sanghyang tinimbang ka para raja.

Ngan Hiji Karajaan
Di Nusantara, fungsi candi lain ngan minangka tempat beribadah para raja sapanon, tapi ogé minangka monumen hiji dinasti anu ngawasa. Pertarungan pulitik sarta adu gengsi kakawasaan antar karajaan geus ngahasilkeun candi-candi megah di kira-kira Jawa Tengah sarta Jawa Wétan kawas Wangsa Syailendra jeung Candi Borobudurnya sarta Wangsa Sanjaya jeung Candi Prambanannya. Pergantian kakawasaan karajaan, boh ngaliwatan suksesi formal boh ngaliwatan perebutan kakawasaan sok dipirig jeung pangwangunan candi megah minangka monumen kakawasaanana. Sabot urang nyaksian lobana candi-candi badag di Jawa Tengah sarta Jawa Wétan, mangka urang bisa nyangka sajaba minangka simbol majuna hiji karajaan, betapa lobana ogé konflik sarta persaingan pulitik anu lumangsung di Jawa dina jaman éta.

Fungsi candi minangka monumen kakawasaan saurang raja kawas ieu henteu kapanggih di tatar Sunda alatan karajaan anu ngawasa di tatar Sunda ngan hiji nyaéta Karajaan Sunda, ngan puseur pamaréntahanana waé anu berpindah-pindah saprak ti Galuh (Ciamis), pindah ka Pakuan Padjadjaran (Bogor), pindah deui ka Kawali (Ciamis) sarta saterusna pindah ka Pakuan deui (Sartono Kartodirdjo, 1977). Kalayan kecap séjén, kakawasaan raja di Sunda tersentralisir sarta kamungkinan keratonnya ogé ngan hiji. Tapi –paling henteu nepi ka ayeuna— keratonnya ogé tacan kapanggih aya di dayeuh mana ti tempat anu berpindah-pindah éta. Candi anu geus kapanggih ogé, kawas candi Cangkuang di Garut, candi di Batujaya Karawang sarta di Bojongmenje Rancaekek, Bandung, sajaba prosés rekonstruksinya masih kontroversial, ogé tacan merepresentasikan minangka urut titilar kakawasaan karajaan Sunda. Ku kituna, kakawasaan tunggal nyaéta karajaan Sunda nyaéta ékol kuat anu ngarojong ékol-ékol séjén anu geus diungkabkeun ngeunaan henteu lobana candi di tatar Parahiangan.

Ku kituna, kelangkaan candi di hiji wewengkon henteu sok mengkespresikan tingkat peradaban. Candi saukur salah sahiji wangunan monumental anu diwangun ku hiji dinasti karajaan pikeun kaperluan prestise sesembahan kulawarga raja, sajaba minangka simbol kakawasaan. Karajaan Sunda nyaéta karajaan kuat anu kabuktian sabot karajaan Madjapahit aya dipenclut kakawasaanana, karajaan Sunda henteu kungsi takluk di handapeun pangaruhna. Ku kituna, pendirian candi dina hiji wewengkon kakawasaan leuwih nyambung langsung kalayan pola kakawasaan, konsép teologis sarta talari pulitik anu ngembang. Kasampak, luyu kalayan kecenderungan kuat konsép teologisnya anu monoteistik, talari pola komunikasi anu demokratis antara pangawasa sarta rahayatna sarta kakawasaan Sunda anu pangpuseurna sarta tunggal, kelangkaan sarta komo ketiadaan candi di Tatar Sunda memang hiji kemestian sajarah. Ieu pisan kekhasan lokal Sunda. Masarakat Sunda perlu miceun sarupaning “ratapan historis” kelangkaan candi di Jawa Kulon minangka hiji indikasi pendékna peradaban atawa sabalikna lobana candi minangka indikasi prestasi peradaban. Persepsi ieu malahan hiji dangong “minder kabudayaan” (cultural inferiority complex) dihareupeun kabudayaan séjén, samentara kabudayaan Sunda ngabogaan sistem sosial kabudayaan sorangan anu saéstuna leuwih berorientasi peunteun-peunteun, relijiusitas sarta hal-hal séjén anu boga sipat abstrak. Wallahu a’lam!!

*) Dosen dina Jurusan Sajarah sarta Peradaban Islam (SPI)
UIN Sunan Gunung Djati Bandung.

"Korupsi" dina Basa Sunda

Ku : Mamat Sasmita*)

Dina kamus Sunda-Inggris karya Jonathan Rigg anu diterbitkeun dina taun 1862 kecap korupsi teu kapanggih, kitu deui dina kamus basa Sunda-Melayu karya R.Satjadibrata anu terbit dina taun 1944 jeung dina kamus Sunda-Sunda Satjadibrata anu terbit taun 1948 kecap korupsi teu kapanggih. Dina kamus basa Walanda-Sunda beunang S.Coolsma anu terbit dina taun 1910, kecap korupsi dina basa Walanda ge teu aya, sigana Coolsma ngahaja teu ngaseupkeun kecap korupsi kulantaran euweuh pisundaeunana.

Dina mangsa kiwari kecap korupsi teh geus diaku jadi basa Sunda, hal nu jadi tandana nyaeta mindeng asup kana media citak basa Sunda, malah kapan Majalah Cupumanik mah kungsi nulis ngeunaan korupsi, kecap korupsi dipake sagemblengna.
 

Anu jadi tanda sejenna kecap korupsi geus diaku jadi basa Sunda nyaeta geus asup kana kamus basa Sunda dina Kamus Sunda-Sunda LBSS (Lembaga Basa Sastra Sunda) ngan diejahna koreupsi, kamus ieu mimiti terbit taun 1975. Buku kamus Sunda-Sunda LBSS geus mindo citak anu ka tujuh panungtungan dicitak taun 1992, kecap korupsi tetep diejah koreupsi.
 

Hartina koreupsi ceuk kamus Sunda-Sunda LBSS nyaeta : koreupsi (tina basa Walanda); kacurangan dina ngajalankeun papancen nguruskeun duit atawa milik nagara atawa milik pausahaan jste, pikeun nguntungkeun diri pribadi atawa golonganana.
 

Buku kamus sejen anu ngasupkeun kecap korupsi nyaeta buku Sundanese-English Dictionary yasana RR Hardjadibrata anu terbit taun 2003, dicutat sagemblengna : korupsi noun (Dutch), corruption; ngorupsi, commit corruption with something, misappropriate something, (eg public property etc).

Diakuna hiji kecap basa asing kana basa daerah (Sunda) aya sababaraha alesan diantarana euweuh sasaruanana dina basa daerah sedengkeun eta kecap basa asing teh mindeng dipake jeung hartina geus dipikawanoh ku masayarakatna. Ana kitu kecap korupsi ge geus kacida dipikawanohna ku urang Sunda, bisa bae dipikawanohna teh alatan mindeng kajadian ayana korupsi atawa ngan sakadar hiji berita anu pantes dikanyahokeun ku masyarakat Sunda, bisa bae kajadian korupsi-na mah di luar tatar Sunda. Tapi sigana mah korupsi ge kungsi jeung eukeur mahabu di tatar Sunda, malah kungsi aya anggapan korupsi di Jawa Barat kaasup kadua panggedena (ilikan dina www.google.com , entry korupsi jawa barat )

Mukaan kamus basa Sunda bakal kapanggih kecap basilat, hartina basilat ceuk sababaraha kamus :
Kamus Sunda-Sunda Satjadibrata : neangan kauntungan nu ngarugikeun ka batur.
Kamus Sunda-Sunda LBSS : licik, curang, teu jujur; lampah basilat, lampah curang ngarugikeun batur upama nipu, koreupsi.Kamus Sunda-Inggris RR Hardjadibrata : (adj) sly, corrupt, dishonest, deceiful, act deceitfully, distort the fact, corrupt practices.
 

Dua kamus nyebutkeun basilat teh sarua jeung korupsi.
Kecap basilat mangsa kiwari arang langka digunakeun ku media masa basa Sunda boh media citak boh media elektronik, hal ieu teh bisa bae kulantaran hartina kurang dipikawanoh, eleh populer ku kecap korupsi.
Hanjakal kecap basilat dina kamus Sunda-Inggris Jonathan Rigg teu kapanggih, sigana kecap basilat harita can aya atawa memang kecap anyar anu asalna tina basa deungeun, hal ieu bisa dibandingkeun jeung katerangan dina kamus Sunda-Melayu Satjadibrata anu nyebutkeun kecap basilat asalna tina kecap bersilat basa Melayu, diilikan harti bersilat tina kecap asal silat dina kamus eta keneh kapanggih : silat ; basilat (bandingkeun bersilat Melayu) lancung (kepada orang ). Tapi lamun ngilikan dina Kamus Besar Bahasa Indonesia hartina silat nyaeta olahraga ketangkasan menyerang dan membela diri, aya anu kira kira bakal saharti nyeta bersilat kata (lidah) nu kira kira pihartieunana debat, ngadu kapinteran silih tempas.

Kecap sejen kayaning ceceremed, cocorokot, maling, madog, maok, ngabangsat, curaling, nipu, ngarah ngarinah hartina mah kapan eta-eta keneh, ari curaling, nipu, ngarah ngarinah leuwih condong kana kalakuan teu jujur.
Rampog, begal, bajo mah teu kudu diasupkeun lantaran eta mah sanajan hartina ampir sarua maling maling keneh tapi bari jeung aya unsur maksa mirusa, dilakukan kalawan terang-terangan jeung dilakukeun biasana ku jalma leuwih ti saurang.
 

Nilik lobana kana kecap basa Sunda anu hartina maling, bisa bae disebut, eta teh kabeungharan basa Sunda atawa boa boa bakating ku loba kajadian pulang paling jaman karuhun baheula nya kecap basa Sunda nu hartina maling ge jadi loba atawa sabalikna karuhun baheula teh geus wacis jeung mere tangara supaya urang Sunda ulah ngalakukeun hal hal kalakuana anu goreng patut, lobana kecap teh sangkan jadi bebenteng diri tina kalakuan goreng patut eta.

Lamun urang nyaksian boh gambar dina media citak atawa ningali dina televisi, anu dituduh korupsi teh sok katingali perlente, make sapatu make dasi, terpelajar, leucir, boga pangkat, pinter, boga nomer induk kepegawaian, capetang pertentang, teu eraan. Kacida patojaiahna jeung anu katewak dituduh maling, beungeut kusut, tara nyisiran, make sendal capit, make kaos buntung, calana belel, ngomong ge siga nu embung kaciri beungeut.
 

Sigana anu jadi sabab nyaeta kecap korupsi mah asalna tina basa asing, basa deungeun, anu hartina ngan sakadar apal dina biwir, teu nyerep kana hate, jadi ngarasa henteu salah, beda deui lamun disebut maling, maok, sabab maling jeung maok mah kecap anu geus kaharti kalawan nyerep kana hate. Ana kitu ganti we atuh kecap korupsi teh ku kecap maling, sugan we korupsi teh jadi ngurangan. 

 

(Artikel ieu dimuat dina Majalah Cupumanik No.43 Pebruari 2007)

*)Pangsiunan pagawe Telkom, nu ngokolakeun Rumah Baca Buku Sunda